lunes, 13 de julio de 2015

Irira Kachampero


Koramani ochookatake aparo tyao, otsobironakitaka kempeji otsaapijaki oniroja, otsipatakari obisarite ikantajitika Kachampero. Irikatika iroakerageti yatsipereaka, te anejeroji iraapanite aisati iriinanite, ishekajataka kajebi irosati yantaribaetanake. Aisati ikajebiatakenero ityaone, maasano ishekajiaka, yatsipereajiaka.


Oraniki kempeji ari ichookatake irira majirontankitsika anaantamajatankitsika, aisati ochookatake aparo irorijanite kameetsabaeke, iroakerasano ebankarotapoake tekeratatitaraja onejeji kenkebari. Okatika ikantajitiro oraniki ichookajiakegeti “irorijanite majirontamajatatsika” inejaitirogeti aniibaetake itsobironakiteki oraapnite.


Arikeja iriaatimpa Kachampero ineakameetsatakaro irishinto anaantamajatankitsika, kotankitsi tekatsi inkantempani inkempejitemparogeti, teenikatari inchookatakotimateji kapichaji, irigenti tsonkashitekijakori irootakekeja aato yagabejanta yaashintotiri Majirontamajatankitsika. Mana intati yamenakero ineakametsatakaro tiijai, ikenkejake osheki kero inkotakempani irinijanatakerogeti iroaatimpa, kotankitsi tee iragabejempaji.


Aaka aparo sabinkagiteri, kachampero ijataji aisati irabiite kajebi, ijabetanaka ontaniki kenabokirontsiki ineapoakero omponaakotaka tontari kajebi. Iriaatimpa ishinebaetanaka inintake iraanakero irishekatakaapojemparo ityaone. Okatika ogiabajiri tsobironakiki taseagetanake. Iroompa imaika ijebiraabetaro Kachampero ora kajebi arikea okenanake iroaatimpa okirajatanake pakarara oriraja. Arikea itinaanaka irigentimpa isaabijasati pokiriritsari. Irikatika ikakintetanake ibetsatanakari kachampero ikantiri:

-          ¿Ari taa opaji pikoageti? Narogenti pikatsitokake.

Iriaatimpa kachampero ikantsitanakari:
-          Naatimpa irogenti nokoageti kajebi otigarankakena notyaone okantankena ashiniji nonkoagetake kajebi noshekajiakempaka.
Arikea ikantsitanakari iriaatimpa:


-          Mintsa naanakempi isaabija, nojokakempiri asatekachapakirentsi, ashi pinkaemantakempaka pisheka atoniji patsipetaja.

Arikeakea irira kachampero te inkomitanakemparo yogiatanakeri. Irira isaabijasati pokiririitsari yasatsebakanakari ikenakaanakeri ikijaatakaanakeri isaabija. Tekerageti irareetempaji ikamantanakeri ikantiri:
-          Koajikanija ompokapoakegeti aparo Tyao amakotapojerigeti asatekachapakirentsi, onkampojempigeti pinkogijejaa aaparo irigentijaa paake koramanitankitsika. Irirari kaboreatankitsika aisati iroakeratankitsika paabetanajempari pinkonteatakaabetanajempari aato ikajemi shekatsi.


Irosati imaika yoajianake yobonkeijapoaka isaabija, ineajiapoakeri maasano chookajiankitsika, ari ichookajiake oraniki maaroni isaabijasati kempegetaka Kakinte, keegetakarika keatsi, pesori, aisati isaabijasato. Irirakea Pamakabiri irigenti itsitikanare keatsi, irirapaekeja mamori, kobiri aisati itsipapaje irigenti irorijanitepaje. Irira iitsoki jetaripae, kintero kempiti aisati itsipapae irigenti irine. Iriaatimpa, keatsi, ichookatake ontaniki itsitomonkaka, takibotanatsi ibetsiki igishire. Iroompa osamanibetanaka okenapoake aparo Tyao tsorinkanaji amakotapojakeri yasatechapakijitaka okantapojiri cachampero:
-          Pinkogije apaaro irikatika yasatekachapakijitaka ashi pinkajemantempaka pisheka.

Iroompa iriaatimpa yaitsitari koramanimentakitankitsika, arikea iroaatimpa Tyao okantabetabajari iraanakeri kaborejamentakitankitsika aisati iroakeratankitsika, iriaatimpakeja itsataanakeri koramanimentakiri. Iroompa koajikani aakeri otsatakaakeri Kachampero. Aakero obetsiketakero shimerankripaje aisati chobiintyoriki paje, otasonkitari yasatekachapakijitaka okemakero shekatsi. Arikea okoraketapojake shekatsi okantabaetapoake taaka opaji okaemagetakeka. Ari ishekaijaka maaroni chookajiankitsika oraniki.

Iroompa yagashekaanajageti, irira Kachampero aisati isaabijasati pokiririitsari yoajianaji ikoantejatanaji. Irirakea irintantika yoanaji itsobironkiteki yookanajiri pokiririitsari kabintsaakerika. Imaikakea irira kachampero ikontejabetanaja kenkebaribaetanaji.

Ibonketapoja itsobironakiteki, ineapoajiro ityaone tasagetanake irootanake agero otase, ikantajipoakeri maaroni chookajiankitsika oraniki inkibajiakero shimerankaripae aisati chobintyorikipae ashi ojokijitantagetapojempaka shekatsi. Ari ikeejianaka maaroni imonkarajiakero ikantajiakerika. Yagajiakerogeti imaika ikontekontejitanaji sotsiki irigentikea kijanankitsi kachampero, arikea iriaatimpa ikajemakero shekatsi. Iroompa yagatakerogeti ikajemajiakeri maaroni ari ishekajiaka maaroni painitija aanakeri itase. Yagajianajageti ikibajianaji irosati yoyoajitanaji apaniropae itsobirokitepaeki. Irosati yogipiapinitaji ikeetakaajaro kantani ishekajigageti.

Aaka aparo sabinkagiteri irira kachampero inintamajatanakero irishinto majirontamajatsika, irosati ikajemitsitaro ¡shoo! Onkoraketake irishinto majirontamajatatsika. Arikea okotaka ojokabaetapoaka okantapoake tirok. Irosati ikantakeroimaika ininkero aisati iroatimpa okantakeri kameetsatake onintake omankigatakempari. Iroosatikea imaika yoashiijanakeri oraapanite ashi iramanakeri irorijanite. Iriaatimpa ikantakeri iitsija, aisati oniinanite okantakeri kameetsatake pimankigatakemparo. Irosati iriaatimpa yaanakero itsobironakiteki.


Okeebaetanaka imaika iroaatimpa imankigare ashi ontsatakeriniji arimaja inintamajatakero onebitakeri yasatekachapakiro, iriaatimpa itsanejabetanakari koajikani asereakerigeti irosati yojokakenero. Iroompa osabinkagitejabetanaka iriaatimpa ijatamanake ikatsiketamanake inigankitejireki. Arikea iroaatimpa ojatake ojaaki okibakero kitsaarentsipaje, okibakeneri omankigare. Osamanijenkabetanaka okemiro yoonkiso jhiin agatapojake okibatsaratakageti. Irigeti kimaareri, imaika iriaatimpa aisati chookabaeke irasatekachapakiro, arikea ikantakero ojokeri koramanimentakiri iriatimpakea irojokajenero kaboreamentakiri. Irooatimpa otsanejabetanakari, koajikani yagabejakerogeti irososati ojokakeneri. Arikea iriaatimpa kimaareri ishijaatakopanajanta yoanaji itsobironakiteki.

Irira kimaareri, ibonketapojakageti itsobironakiteki ikejamapojakero ¡shoo! Ompokake irorijaite majirontamajatatsika. Arike tee osenkaanakeji ojokabaetapojaka itsobironakiteki. Arikea iriatimpa omankigare, Kachampero, ikemabakerogeti Yoonkiso ikoraketaji itsobironakite. Ibonkebetapojaka yamenabetapojaro imankigare tee onchookateji, irogenti oroagetapanajanti kitsaarentsipae. Iriatimpa itsatake yaakero kimaareri. Imaika ikenkejanake kero inkotajempani iraajerogeti.


Iroompa iriatimpa majirontamajatatsika ikemakotakero peaka irirojinite irosati ikaemakaantakeri iritineri Kachampero. Irikatika yoanake otaniti igokineki ashi irineakeri iribetsinantakeri. Yareetapoaka itsobiroakiteki majirontamaajatatsika, ineapoakeri katsimatake. Taampina ikoakotabakeri irorijanite. Iriaatimpa ikantiri chooka itsobironakite. Irosati imaikairiatimpa majirontamajatsika ikantabaeri irineakajeri irorijanite aapojakempageti mabati sabinkagiteri, atogeti irosatikea iriatimpa irimetojakaantakeri. Irosati kachampero yoanaji itsobironakiteki, ikenkejake osheki aisati ishimampoankakotakaro imankigare. Irosati imaika yoashitanakeri iraniri kirikirini.

Yareebaetapoaka itsobironakiteki iraniri ikantapoakeri ashi irampianakeri ashi irajaateri irasatekachapkiro yaitsitakeri kimaareri, ashi inkamentajemparoka imankigare, atogetitari irimetojakeri irikonkiri. Irosati imaika yoajianake mabite ikantaijanaka, yamaajianakero oniroja. Yareebaetaka itsobironakiteki kimaareri peajiaka kirikirini aisati shiishi.  

Ari iroatimpa irishinto majirontamajatsika, onejiri ikenajiapoake kirikirini aisati shiishi. Tee ontsatabakeriji irio omankigare. Osamanienkatapoake ikoraketapoji kimaareri, irosati  yaanajiro irorijanite majirontamajatstika ikaatakaapanajantiro. Koajikari ipijaageti ineapojajiri biratsipae ogantaga ichookatake itsobironakite, yasaraanatapojari. Irosati yoajianaji imaajianaji. Iroompa niakiite isapokanake kirikirini ashi irajajeri asatekachapakirontsi. Ineapoakeri kimaareri maasanotake kantake ¡sâa sâa! Iroonisano yaapoakeri igoretakeri yasatekirijitsitari asatekachapakirontsi. Yaajirigeti isapokapanajanti yagiitanaji isaabiji.

Irosati imaika yananinkajiaji yaamaatajiro oniroja, iriketi amonkotajiri kirikirini. Imonteajianajaro oniroja, imatsitanajaro katonko aisati otsipa. Osariapoaji kempejitapoaji itsobironakite aparo irimonteanaje irosati areetaja. Imaika kirikirini yojokitanari shiishi iramonkotanajeri asatekachapakirontsi. Arikea ikotanaka iriatimpa yamonkotanajiri, yamaatakaitanakari tsiririri. Aabetapoja iroobetanaka iragateme, imagotapoji shiishi yapakiitsitari asatekachapakirontsi. Yagabetapoja yamenabetari kaaragiteni, ikantsitari kirikirini yojokaatakeri asatekachapakirentsi.

Irosati imaika ishianaka shiishi kakintetanaji, yaakiti tsagaarontsi. Intsagaajijeri niabakerika. Yaabetakita imaika apanibani irankichatakeka intsagaatakeka empate. Yaitari shiishi itoitsokitsitari, itsagaatsitaro yaapanajanti kachapa, ikasenoreajabetari tee anejeri. Imatsitari aisati itoitsokitsitari ikaimanake shii ¡ayaa! Katsiitsikini jemiriri. Itsagaatsitaro yaapanajanti aisati kachapa ikasenorejitari, inejiri chooka asatekachapakirontsi. Irosati ishinebaejianaja, yoajinaji itsobironakiteki.

Iroompa te osenkaanaje, omanchareanaji, irirakea kachampero ibetsikanaka ashi iramenakiteri irikonkiri aapoakatari mabati sabinkagiteri. Yagatanakageti ikaemanakero imankigari, osamanibetanaka inejiro imankigare okatiapoaka. Irosati yoajianake irikonkiriki, majirontamaatatsikaki, yonegaajiri irorijanite.

Imaika iriaatimpa kimaareri ikotsibetari irasatekachapakiro kaaragiteni. Ipantejigebetakaro inigankitejiri tee irineajeri. Ipiashibetapojaro imankigare kaaragiteni, irogenti ojokagetanaji kitsaarentsipae oro oroaataka sotsiki, iroaampani obatsa kaaragiteni, itsatake yaajiro omankigare.

Iroompa iriaatimpa majirontamaatatsika yaabajiro irishinto aisati iritineri ashi iramitakotakeri, iraakeneri kaajoepae, sogaroki aisati otsipapae irogaenokagetakero tenaripae. Irira kachampero iteronkanakeri imonkaratanakero ikankerika, irosati imaika irira majirontatsika ikantakero imankigare irimetojakero irorijanite irampaiteroreakaantakemparo iritineri. Iroakea irorijanite anaantamajatsika otsatabakero irimetojakero, okantakeri omankigare kachampero. Iroompa koajikani otsitenibetanaka irosati oshiajianaka, oakotapanajanti oshimore ashi betsatabakemparineka oraapanite. Iroaatimpampani shianaja otemntanajari omankigare. Iroompa iriatimpa oraapanite ikajemitaro, iroaatimpa oshimore ankabajiri. Iroompa oniankiitebetapojaka tee ankajeji imaika itireashitsitaro omarane oniropi kenashibirori oapoakero ¡tyakiki! Ishiabetaka oraapanite yamenabetaro kaaragiteni irogeti banteja itsinakake.

Okitagitebetanaka ikoakero, yarakotanake yarakomentoki tsonkiri, irootimpa irorijanite onebakeri opeanaka ochotentega arikea iriatimpa kachampero ipeanaka shiampaiki. Iriaatimpa majirontajatsika ikoagebetakaro tee iraajeroji irorijanite.    


El Kachampero
Antiguamente vivía una abuela, tenía una casa cerca de la orilla de un río muy ancho, con su nieto Kachampero[1]. Este al inicio sufría,  no tenía padre ni madre, comía Kajebi[2] hasta cuando se convirtió adolescente. También conseguía para su abuela, juntos comían, sufrieron.
Ahí cerca vivía un rey, y tenía una hija muy simpática, recién adolescente todavía no conocía un hombre. Aquella era conocida en aquel lugar  como “hija del rey” cuando la veían andar alrededor de la casa de su padre.

Así que Kachampero se enamoró de la hija del rey, sin embargo no sabía cómo acercarse a ella, porque no tenía nada, es un pobre por eso no puede casarse con la hija del rey. Solo no más veía desde lejos enamorándose, pensaba en la manera cómo conversar con ella, pero no podía.

Un día, Kachampero se fue otra vez a recolectar Kajebi, estando en medio camino se topó con un tronco donde estaba repleto de Kajebi grueso. Él se alegró quiso llevarlo para comer juntos con su abuelita. Esta estaba esperándole en casa muy hambrienta.  Y así comenzaba a sacarlo Kachampero el Kajebi sin embargo esta se sangró, repentinamente salía tanta sangre. Y se levantó era la boa. Este se convirtió en persona le dice a  Kachampero:

-          ¿Hola qué estás buscando? Me arañaste.

El Kachampero le contestó:

-          Yo estoy buscando Kajebi me ha mandado mi abuelita encargándome recolectar Kajebi para abastecer nuestra alimentación.

Él le dijo:
-          Vamos te voy a llevar dentro del río, te voy a regalar un anillo, para que llames tus alimentos y así ya no tendrás hambre.

Entonces Kachampero no dudó se fue con él. La boa lo cargó en sus hombros se sumergieron al río. Cuando todavía no llegaron le dijo:
-          Después vendrá una abuelita trayendo anillos en una cesta, te dirá que escojas un anillo, y escogerás aquel que parece estar viejo.  El anillo nuevo y brillante cuando lo lleves a salir del río no funcionará para pedir alimentos.

Entonces ahora llegaron al río abajo, se encontraron a todos quienes habitan allí, estaban ahí todos los que habitan en personas los ríos, como Keatsi[3], bufeo, y sirenas. Los  peces son como el ají de  Keatsi, los sábalos, corvinas y otros son como sus hijos. Los huevitos de las carachamas, carachama mediano, carachama grande y otros son como sus piojos. Él, Keatsi, vive arrinconado en una especie de madriguera, agachado tejiendo su peine.

Más tarde se acercó una abuelita añosa trayendo consigo anillos en una cesta lo ofreció a  Kachampero diciéndole:
-          Escoge un anillo para que pidas alimentos.

Entonces él escogió aquel que parecía ser viejo, pero la abuelita le insistía que escoja aquel anillo que es nuevo y brillante, sin embargo él escogió el anillo viejo. Luego después agarró y lo enseñó cómo usarlo a Kachampero. Agarro a ordenar platos y tazas, sopló al anillo pidiendo alimentos. Entonces vinieron muchos alimentos de diferentes tipos de lo que ella pidió. Entonces se alimentaron todos los que estaban ahí.

Luego cuando terminaron de comer, Kachampero y la boa salieron del río. Aquel se marchó a su casa le dejó a la boa quién le ayudó. Al salir del río  Kachampero ya era muy joven. Llegó a su casa, se encontró con su abuelita muy hambrienta casi muere de hambre, ordenó a todos los que vivía ahí lavar los platos y tazas para que ponga los alimentos. Así lo hicieron todo lo que le ordenó. Cuando todo estaba listo  todos salieron afuera solo entró Kachampero, entonces él pidió alimentos. Entonces cuando terminó llamó a todos, se alimentaron todos casi muriéndose. Cuando terminaron lavaron y se fueron cada uno  a sus hogares. Así lo repitió todas las veces para alimentarse.

Un día Kachampero amaba más y más a la del rey, y lo llamó ¡shoo[4]! Que venga la hija del rey. En un instante apareció parada. De ahí se declaró ante ella y ella lo aceptó para ser su pareja. De ahí se fueron a la casa de su padre para pedirle su mano. Él aceptó, su mamá también estaba de acuerdo que sean parejas. Y lo llevó a su casa.

Pasó cierto tiempo ella, su esposa, para ver si la  amaba de verdad le pidió su anillo, él no quiso dársela, de tanto insistir le entregó.  Entonces al día siguiente él se fue a trabajar en su chacra. Ella se fue al río a lavar las ropas, lavarle a su esposo. Más tarde escuchó un bote Johnson Jhiin[5] se aparcó cerca de ella donde estaba lavando. Es un hablante español, él también tenía un anillo, le convenció para que lo intercambiara el anillo viejo con el anillo brillante que él llevaba puesta. Ella no le quiso entregarlo, después la convenció y lo entregó. Inmediatamente el hablante español arrancó su chalupa y se fue a su casa.

El hablante español, llegó a su casa la llamó ¡shoo! Que venga la hija del rey. No tardó en llegar cerca de su casa. Mientras que su, Kachampero, al escuchar a la chalupa regresó a su casa. Cuando llegó su esposa no estaba, solo tendió las ropas. Él sabía que la llevó el hablante español. Ahora pensó cómo recuperarla nuevamente.
Entonces el rey se enteró que desapareció su hija de ahí que hizo llamar a su yerno Kachampero. Este se fue donde su suegro para absolverlo de la situación. Llegó a la casa del rey, lo encontró muy enojado. Rápidamente preguntó por su hija. Él le dijo que está en su casa. Entonces le dijo que le haga visitar su hija en tres días, sino él lo hará que lo maten. Entonces Kachampero se fue a su casa, pensó mucho y estaba muy triste por su esposa. De ahí se fue en donde está su cuñado el gato.

Llegó en la casa de su cuñado suplicó para que le acompañara en recuperar su anillo que le robó el hablante español, para llamar a su esposa, sino le condenará a morir su suegro. Entonces ahora se fueron los dos no más, nadó en el río acho. Llegaron en la casa del hablante español convertidos en perro y gato. 

Ahora entonces la hija del rey, lo vieron venir un gato y un perro. No lo sabía que era su esposo. Más tarde llegó el hablante español, entonces llevó a la hija del rey a bañarse juntos. Después cuando volvieron encontraron que los animales domésticos estaban todavía en su casa, se encariñó con estos. Después en media noche saltó el gato para recuperar el anillo. Encontró al hablante español bien dormido y roncaba ¡sâa sâa[6]! Muy despacito le enjabonó los dedos y secó el anillo. Cuando lo recuperó saltó las paredes se dirigió hasta abajo.

Entonces ahora se fueron de noche  cruzó el río muy ancho, primero lo sujetó en su boca el gato. Cruzaron el río muy ancho, luego otra vez  al rio arriba nuevamente. Amaneció cerca de su casa debe cruzar una más para llegar. Ahora el gato le dio al perro para que lo lleve en su boca el anillo. Entonces este lo llevó en su boca, nadó tsiririririri[7]. Llegando casi para cruzar completamente, se cansó el perro y lo dejó caer el anillo. Cuando llegó a cruzar ya no estaba, le avisó al gato que lo perdió el anillo.

Entonces corrió el perro convertido en persona, trajo anzuelo. Anzulear al pez quién lo tragó. Trajo ahora pero le faltaba con que iba Anzulear. Agarro al Kachampero le castró, anzuleó agarro al pez llamado Kachapa, sacó sus branquias no estaba. Le volvió hacer otra vez le castró otra parte un poco grito el perro  ¡ayaa[8]! duele jemiriririri[9]. Anzuleó agarró otro Kachapa sacó sus branquias, vio que estaba ahí el anillo. Entonces se alegraron, se fueron a su casa.

Y no duraba mucho, en llegar el día, Kachampero se alisto para visitar a su suegro porque ya cumplió los tres días. Cuando estaba listo llamó a su esposa, no tardó en llegar apareció junto a él.  Entonces se fueron a visitar a su suegro, el rey, a hacerlo ver a su hija.

Entonces él hablante español se dio cuenta de que lo había perdido a su anillo. Se fue a buscar en su chacra más no lo encontró. Cuando regresó su esposa ya no estaba, solo dejó ropas tendidas afuera, ella en persona no estaba, él supo que lo llevo su esposo.

Entonces el rey detuvo a su hija y a su yerno para que lo ayudara, a cosechar su café arroz y otras cosa levantar pesados.  Kachampero terminó cumpliendo lo que le encargó, y ahora el rey le dijo a su esposa para asesinar a su hija junto con su yerno. Ella, la hija del rey supo que lo iban a asesinar, le avisó su esposo Kachampero. Después cuando anocheció se fugaron, solo dejó su espuma en una bandeja para que le conteste a su padre. Ella se escapó con su esposo. Entonces su padre le llamó, entonces su espuma le contestaba. En media noche no le contestaba y lo hizo caer una piedra grande le aplastó ¡tyakiki[10]! Su padre corrió la buscaba pero no estaba solo era una bandeja es lo que aplastó.

Al día siguiente lo buscaron, se fue en su avión el picaflor, y cuando su hija le vio venir se convirtió en una flor mientras que Kachampero se convirtió en maíz. El rey buscó, no la encontró a su hija.   





Adán Salazar Simeón




[1] Kachampero, en Kakinte, es una persona humilde que se preocupa por su familia.
[2] Kajebi  es un tipo de hongos que crece en los troncos de árboles muertos y podridos, sobre todo, en las chacras recién rozadas.
[3] Keatsi es un ser mítico para el pueblo Kakinte, es como el padre de todos los peces.
[4] ¡Shoo! es una interjección en castellano equivale ¡ya!
[5] Jhiin es un ruido de aviones al despegarse.
[6] Sâa sâa es una interjección cunado una persona ronquea en su cama.
[7] Tsiririririri es una interjección la belleza cuando forman las olas del río cuando el perro se nada o un barco se macha.
[8] Ayaa interjección de dolor.
[9] Jemiriririri otro tipo de dolor específicamente cuando dañas al escroto.
[10] Tyakiki es una interjección cuando se aplasta a alguien, un objeto o un animal.